ROUTEKAARTJE: de rode stip markeert het vertrek- en eindpunt H.R. Koppelpaarden, de blauwe stippen geven de monumenten aan. Routerichting is met de klok mee.
Fietsen langs monumenten in Dussen
Als onderdeel van de nationale "Week van de geschiedenis" richt de gemeente Werkendam op zaterdag 13 oktober de schijnwerpers op de gemeentelijke monumenten met name woonhuizen en boerderijen, onder meer in de kern Dussen. Zo krijgt elk monument een herkenningsteken naast de voordeur in de vorm van een monumentenschildje. Belangstellenden kunnen op zaterdagmiddag 13 oktober deelnemen aan een fietstocht langs de monumenten van Dussen. Deze monumentenfietsroute kan men afleggen aan de hand van een routebeschrijving met uitleg over de monumenten waar men langskomt. De routebeschrijving is verkrijgbaar is bij H.R. Koppelpaarden, vanaf 13:00 uur.
De route voert langs mooie - maar vooral historische plaatsen van Dussen. Vanaf de Sluis gaat het over de dijk richting Korn. De Oudestraat gepasseerd wordt rechts afgeslagen de Muilkerk in om na vijfhonderd meter rechts De Hoek te nemen. Na de grintweg wordt bij de hervormde kerk het riviertje De Dusse overbrugd om vervolgens de Muilkerk af te rijden. Bij Kasteel Dussen gaat de noordelijke oever van het riviertje over in het Binnen en later in de Baan. Halverwege de Baan wordt rechts afgeslagen om via de Baanse Achterstraat, een stukje Baan, de Achterstraat van het Binnen en het nieuwe naoorlogse centrum van Dussen terug te keren bij het vertrekpunt de Koppelpaarden.
ROUTEKAARTJE: de rode stip markeert het vertrek- en eindpunt H.R. Koppelpaarden, de blauwe stippen geven de monumenten aan. Routerichting is met de klok mee.
Beknopte historische beschrijving van de monumentenfietsroute van Dussen
Het vertrekpunt is een historische plek in Dussen. H.R. Koppelpaarden is namelijk gelegen aan de Sluis. Toen in 1461 de Kornsedijk werd opgeworpen om bescherming te bieden tegen het buitenwater, werd hier een uitwateringssluis in de dijk aangelegd, de Munsterkerksche Sluis. Aan de afwateringsgantel ontstond buitendijks een aanlegplaats voor schippers wat zich in de loop der tijden ontwikkelde tot een haventje. Vermoedelijk waren het met name schippers die rond het haventje van Dussen aan de dijk een nieuwe bewoningskern stichtten. De bewoning breidde zich steeds verder uit en ontwikkelde zich in de negentiende eeuw tot het nieuwe centrum van Dussen Munsterkerk, dat oorspronkelijk meer oostelijk gelegen was maar als gevolg van de Sint Elisabethsvloed in 1421 door het water verzwolgen werd.Maar ook het nieuwe hart van Dussen Munsterkerk bleef rampen niet bespaard; tot driemaal toe werd het verwoest. In 1842 en 1892 door dorpsbranden en in 1944-1945 als gevolg van oorlogshandelingen. Zowel de Koppelpaarden, gebouwd in 1898 door H.H. Garsten, als het voormalige statige Hotel de Zwaan in 1892 gerealiseerd door Willem Heessels, herbergier en oorspronkelijk afkomstig uit Woudrichem, stammen nog uit deze laat negentiende eeuwse bloeiperiode van de Sluis. De Koppelpaarden heeft altijd zijn horecafunctie behouden, maar er is door de talrijke verbouwingen wel veel aan veranderd. De Zwaan, waarvan de aanbouw in 1946 werd gerealiseerd, is in 1980 omgevormd tot notariskantoor. Daarbij ging helaas de oorspronkelijke ingang aan de sluiskant verloren. Wat bleef is een pand van architectonisch en sociaalhistorisch belang.
Over de dijk, richting Korn, komen we langs de smidse die Hieronymus van Beurden, smid en zoon van wagenmaker/smid (sinds 1850) Jordanus van Beurden, in 1891 liet optrekken. Een eeuw lang bleef de werkplaats in bezit van de familie. Maar de Van Beurdens hadden ook oog voor andere zaken. Naast de smidse exploiteerde ze een paardenstalling en aan de overkant werd Hotel Van Beurden uitgebaat. Maar vooral de kolenhandel aan de Sluis bleek lucratief. De smederij werd daarom verhuurd aan knecht Hubertus van Gorp en vanaf 1936 aan Adriaan Lensvelt uit Kaatsheuvel. Diens kleinzoon Kees Lensvelt nam in 1990 de inmiddels historische smederij over van Van Beurden, daarbij wakend gebouw en interieur in oorspronkelijke staat te bewaren.
Voorbij de Nieuwe Steeg richting Hank, rijst links de langgevelboerderij De Putte op waarvan het voorhuis dateert uit 1710. De boerderij is vernoemd naar de wielen die hier als gevolg van diverse dijkdoorbraken talrijk aanwezig waren. Thans ligt er alleen nog een wiel binnendijks, maar oorspronkelijk lagen er buitendijks langs de Nieuwe Steeg ook een paar; deze zijn echter ná de oorlog gedempt met huisvuil en daarna afgedekt. Bij de oprichting van het kadaster in 1832 was de boerderij in bezit van Johannes Janssen van Dijk. Hij was tevens eigenaar van het binnendijkse wiel tegenover zijn boerderij. Het pand wisselde nogal eens van eigenaar en één daarvan was Jan van Dortmont, een oom van Jan de Kapper, maar in voerman Adriaan Cornelis Bullens kende het meer dan veertig jaar (1923-1964) een vaste bewoner. Kenmerkend aan deze monumentale en straatbeeldbepalende boerderij zijn de hoge schuurdeuren direct aan de straat.
Verderop rond de aansluiting van Oudestraat en Muilkerk op de dijk bevinden zich een drietal historische boerderijen. Langs de zuidflank van de dijk, een uit 1759 daterende boerderij van het dwarsdeeltype met invloeden van de late Vlaamse schuurvorm, thans bewoond door Jos Verhoeven. Binnendijks langs de Muilkerk een hoeve waarvan de oorsprong volgens de jaartalankers in de voorgevel teruggaat tot 1782. De boerderij van Jos Verhoeven was in 1832 eigendom van Johannes van Iersel, de monumentale hoeve langs de Muilkerk behoorde Antonius van Kooten toe. De Van Kooten's vormden een niet onbemiddeld boerengeslacht in het Dussense. Abraham van Dijk, de vader van de latere bewoner Toon van Dijk, trouwde een dochter van Van Kooten en zal zodoende in het bezit gekomen zijn van dit familiestamhuis.
Tegenover de Oudestraat staat de boerderij van Nico A.C. van Honsewijk. In 1832 stond op deze plaats de boerderij van de weduwe Jan Withoven, welke in 1838 in bezit kwam van Antonie van Honsewijk en sindsdien altijd in de familie is gebleven. In 1909 brandde het pand af door blikseminslag. Met gebruikmaking van oude materialen werd het opnieuw opgetrokken. Er zijn meer van dergelijke boerderijen uit een eerdere periode in de streek te vinden, maar deze is geheel origineel. Aan de voorgevel is de oorspronkelijke loop van de Hoek te herkennen.
De Hoek en de Muilkerk, langszij beide oevers van het riviertje De Dusse, zijn eeuwenoude verbindingswegen tussen Dussen Muilkerk en Dussen Munsterkerk waarvan kerk en kerkhof (vóór 1421) waarschijnlijk in de Zuidhollandsepolder lagen tussen de Oudestraat en de Kalversteeg.
In De Hoek, langs de zuidoever, vinden we villa Casa Cara (vrij vertaald: Kapitaal Huis) met Appelschuur. Oorspronkelijk heette het hier Schalkenwerf en de boomgaard Welgelegen. In 1865 liet de erfgenaam van Dirk van Dijk, Leonardus Bouman, in de boomgaard naast zijn huis een nieuwe woning bouwen. Beiden werden in 1896 verkocht aan particulier J.E. de Koning-Kooij en infanterieluitenant C.J. Tijken en herbouw in de typische koloniale chaletstijl vond plaats in 1900. Waarschijnlijk is in eerste aanleg het lage bouwblok als opzichtershut gebouwd, maar al snel uitgebouwd tot opzichterwoning en zo verbonden met de fruitteelt in de streek. De omringende kleinere huisjes werden een voor een gesloopt.
De Appelschuur werd al in 1895 door de compagnons Koning en Tijken gerealiseerd. Samen met een identiek magazijn aan de overzijde van de weg, diende het als opslag en kantoor voor het fruit- en stroopbedrijf van een van oorsprong veel groter gebied aan boomgaarden.
Een weinig verderop, aan de overkant van het water, hoewel enigszins aan het zicht onttrokken door de zwarte gepotdekselde houten schuur er voor, ontwaren we boerderij Cleijhoeve. De naam is niet oorspronkelijk maar door de huidige bewoners gegeven. De boerderij van het Hallehuistype dateert van vóór 1832. Tot 1958 bleef het pand in het bezit van nazaten van Adriaan Jans van Dinteren.
De historische waarde van de Muilkerk valt verder nog af te leiden uit een aantal andere markante boerderijen wat verderop. Zo komt men langs de boederij van Peter Koekoek, de hofstede van Ben Wijnands en de boerderij van Marcus Koekoek. Vanuit het schuurtje van Marcus Koekoek verzond verzetsheld Jan de Rooij in de winter van 1944-1945 zijn berichten naar het inmiddels bevrijdde Sprang-Capelle.
Dat is zeker ook het geval voor het aansluitende Binnen. Natuurlijk door het majestueuze kasteel dat reeds in vele toonaarden beschreven en zelfs bezongen is, maar zeker ook door de nog resterende fraaie herenhuizen en enkele statige boerenhoeves.
Direct naast het kasteel vinden we de slothoeve die gedateerd wordt tussen 1800-1880. Deze hoeve werd dus in delen gebouwd en behoorde oorspronkelijk tot de eigendommen van de Heren van Dussen. In de voorgeveldeurstijlen is het familiewapen weergegeven. De woning fungeerde als rentmeestershuis en later tot woning van burgermeester (1894-1915) Adriaan H. van Honsewijk.
Daarnaast prijkt villa Anna Maria. Deze door Lambertus Johannes Verberne uit Asten N.B., oorspronkelijk een kleermaker die daarnaast 30 jaar lang (1865-1895) het notarisambt in Dussen uitoefende, rond 1875 gebouwde villa, werd voor de oorlog bewoond door Sjef van Steen, wethouder, door hem vernoemd naar zijn beide dochters. Sjef van Steen, geboren in Dinteloord, was van oorsprong schipper. In 1937 was hij eigenaar van een motorschip eveneens Anna Maria genaamd. Een glas-in-lood voorstelling in het trappenhuis herinnert aan zijn redersverleden. Behalve cultuurhistorisch waardevol is het pand een goed en gaaf voorbeeld van een voornaam herenhuis van eind negentiende eeuw.
Het fraaie herenhuis Binnen 34 werd in 1860 eigenhandig gebouwd door de Dussense aannemer/timmerman, tevens gemeenteraadslid Kasper Haspels; het was toen al een aanzienlijk pand. Vanaf 1897 tot 1947 was het eigendom van notaris Rietstra die een aantal veranderingen liet aanbrengen. In 1948 kwam het in bezit van dokter Van Vuure die het liet verbouwen tot artsenwoning. Ook zijn opvolger dokter De Jong dreef zijn praktijk vanuit het pand. Het is een van de weinigen gebouwen die gespaard zijn gebleven van het ooit monumentaal bebouwde Binnen. Misschien staat er daarom wel 't Can Verkeere boven de deur van het pand.
We bevinden ons hier in het oorspronkelijke centrum van Dussen Muilkerk. Aan de overkant ligt namelijk het protestante kerkhof. Hier stond tot in 1947 de kerk van Muilkerk. Van de oorspronkelijk op deze plek gebouwde kerk van Muilkerk gaat de oudste vermelding terug tot in de dertiende eeuw.
Op de grens van het Binnen en de Baan staat de midden-negentiende-eeuwse boerderij van Roubos thans Michael; poortwachter van het ambachtelijke De Baan, oorspronkelijk domein van boeren, sigaren- en klompenmakers.
Via de Baanse Achterstraat, nu nog slechts een landbouwweg en deels onderbroken, en de Achterstraat van het Binnen, keren we terug met bestemming het nieuwe centrum van Dussen.
Na de Tweede Wereldoorlog werd in lijn met moderne planologische opvattingen besloten om de lintbebouwing los te laten en een geheel nieuw centrum voor Dussen te realiseren, binnendijks in het Klein Zuideveld. Een belangrijke plaats werd daarbij ingeruimd voor een nieuwe rooms-katholieke kerk naar een ontwerp van architect Holt en gebouwd door Aannemingsbedrijf Adr. De Kok uit Bergen op Zoom. Op 4 oktober 1954 werd de nieuwe kerk in gebruik genomen. Een statig doch sober gebouw met duidelijke tekenen van het naoorlogse "nieuwe bouwen".
Hier eindigt onze nostalgische route langs Dussense monumenten waarbij we in vogelvlucht van een stukje van de bewogen geschiedenis van de beide Dussens kennis mochten nemen.
MONUMENTEN IN BEELD: de virtuele monumentenroute van Dussen (foto's Ben Lensvelt)
Ton Lensvelt