Index boekenverzameling Kasteel-Dussen uit de 18de eeuw
Uit de in het archief in Brussel bewaarde originele indexen van de kasteelbibliotheek: één uit de achttiende eeuw en één uit het jaar 1862, blijkt hoe gevarieerd de boekenverzameling in Kasteel Dussen was. De indexen vertonen weliswaar onvolkomenheden. Zo ontbreken veel namen van schrijvers en plaatsen van uitgevers terwijl de namen van de drukkers helemaal zijn weggelaten. Soms is het handschrift slordig en zijn er foutjes in de telling van boeken geslopen maar desondanks valt er nog best veel uit op te maken.
Volgens het oudste register bevatte de bibliotheek destijds in totaal 434 boeken en geschriften. Wat je noemt een mooie verzameling maar voor die tijd niet zo heel bijzonder. Een arts of een jurist had meestal meer boeken in zijn bezit. Zelfs een willekeurige plattelandsdominee kon zich destijds al een bibliotheek van die omvang veroorloven. De collecties van intellectuelen en hoogleraren telden al snel meer dan duizend boekwerken over: Nederlandse - en klassieke geschiedenis, beschrijvingen van ontdekkingsreizen en humanistische teksten die niet onverenigbaar waren met de klassieke calvinistische en remonstrantse godsdienstige publicaties, waren kenmerkend voor veel collecties.
In eigen omgeving werd in 1772 de verzameling van de overleden heer van Muilkerk, Johan Iman Cau, verkocht. In de advertentie van de Haagse boekverkoper aangeprezen als: ‘een uitmuntende bibliotheek bevattende een grote hoeveelheid in uitstekende staat verkerende boeken in alle Faculteiten en Taalen waaronder veel bijzondere drukken en zeldzame uitgaven.' Een catalogus lag ter inzage bij verschillende boekverkopers verspreid over Nederland.
Een vroege prijslijst in het archief van de Vereeniging ter Bevordering van de Belangen des Boekhandels, uitgegeven in 1658, toont een gemiddelde prijs van wetenschappelijke werken tussen de drie en vijf gulden. Pamfletten werden voor tien tot vijftien stuivers verkocht. Een Mercatoratlas kostte vijf gulden en Emblemata 'of ZINNE-WERCK: voorghestelt, In Beelden, ghedichten, en breeder uijt-legginghen' van Johan De Brune verluchtigd met 'plaeten en gravures' deed twee gulden. Over het algemeen waren atlassen veel duurder dan verluchte (geïllustreerde) boeken.
Bijna een kwart (102 boeken) van de kasteelbieb bestond uit Latijnse werken waaronder een aantal schoolboeken. In 1625 was door de Staten van Holland de ‘Schoolordre’ uitgevaardigd: een nieuw - en uniform lesprogramma voor de talrijke Latijnse scholen met compleet nieuwe leerboeken die bekostigd werden door de overheid. Begrijpelijk dat de werken van de schrijvers, dichters, wijsgeren en filosofen deel uitmakend van dit lesprogramma aanwezig waren in de kasteelbibliotheek. Net zoals dat er werken van de bekende Nederlandse schrijvers Desiderius Erasmus, Hugo de Groot en Gisbert Vossius op de planken stonden. De verzameling bestond hoofdzakelijk uit oudere uitgaves van begin zeventiende eeuw, gedrukt in verschillende steden in Europa en veelal in het handzame - en goedkopere - zelfs zakformaat. In combinatie met de deels gratis schoolboeken, zal de collectie financieel gezien - op enkele bijzondere exemplaren na - geen grote waarde gehad hebben, temeer omdat fraaie - en ingekleurde drukwerken zoals atlassen geheel ontbraken. De juridische - en literaire afdeling - meestal ook in het Latijn - was goed vertegenwoordigd met 68 boeken. De collectie was tevens internationaal samengesteld met 22 Italiaanse -, 62 Franse - en enkele Duitse publicaties, daarentegen niet één in de Engelse taal. Franse schrijvers werden in de tweede helft van achttiende eeuw populair door de opkomst van de Verlichting en de Romantiek.
De Nederlandse publicaties spanden echter de kroon met 120 boeken - vooral vroeg zeventiende-eeuwse uitgaven - met veel geschiedenis met onder meer ‘Nederlantsche Oorloghen’ van Pieter Christiaensz Bor die bijna zijn gehele leven wijde aan de beschrijving van de opstand tegen Spanje en publiceerde in totaal 37 delen. Een onderwerp waarover ook een boek van Everard van Reyd in de bibliotheek aanwezig was. Net als ‘Leven’ van Johannes Uytenbogaerts, de hofprediker van prins Maurits en één van de stellers van de Remonstrantie van 1610, volgens latere recensies ‘een boek van een dominee dat leest als een thriller’. Voorts meerdere jaaroverzichten van de ‘Herstelde Leeuw’ over de ‘Vereenigde Nederlanden’, boeken van Hugo de Groot, P.C. Hooft, Jacob Cats en het verzamelde werk van de Romeinse historicus Tacitus.
Daarnaast regionale geschiedenis met ‘Out-Hollandt’ van Jacob van Oudenhoven, ‘Leven der doorlugtige heeren van Arkel ende jaar-beschryving der stadt Gorinchem’ van Abraham Kemp, Pierius Winsenius’ ‘Chronique van Vrieslant’ en boeken over de historie van Utrecht en Amsterdam. Maar ook leerboeken over: geneeskunde, Italiaans boekhouden, rechtsgeleerdheid, zeevaart, taalkunde, grammatica en verschillende woordenboeken. Zelfs boeken over landmeetkunde - van Mattheus van Nispen de landmeter van de Zuid-Hollandse Polder - en over landaanwinning die allebei wel door Eduard Jacot van Axele aangeschaft zullen zijn. Voorts veel pamfletten, plakkaten, ordonnanties en verordeningen, Nederland was immers de mondiale spil in het 17/18e-eeuwse pamflettisme. Uiteraard waren er bijbels voorhanden - in het Latijn, Nederlands, Duits en zelfs in het Hebreeuws - verschillende catechismussen en andere publicaties over geloofszaken; ook rooms-katholieke.
'De Beknopte Lant-meet Konst’ geschreven door Mattheus van Nispen, de landmeter van de Zuid-Hollandse Polder, uitgegeven in 1662.
Zo’n 60 publicaties werden bij de 18de-eeuwse inventarisatie in reparatie gegeven en zijn niet beschreven. Opvallend is dat er geen boeken aanwezig waren over de destijds zo populaire reisverhalen: ‘Itinerario’ van Jan Huygen van Linschoten, ‘De reis om de wereld’ van Olivier van Noort of de reizen van schipper Willem Bontekoe. Maar wellicht waren die door het veelvuldig gebruik stukgelezen en behoorden ze tot de boeken die in reparatie gegeven waren. Evenals enkele andere publicaties waarvan verwacht mocht worden dat ze in de kasteelbibliotheek aanwezig zouden zijn.
Een eeuw later, in 1862, werd in opdracht van Charles II de Croix opnieuw een inventarisatie gedaan van de boeken in Kasteel Dussen. Vermoedelijk gebeurde dat omdat de verzameling aanzienlijk was gereduceerd. Er resteerden nog slechts 119 boeken. De publicaties van Nederlandse schrijvers en uitgevers waren verkocht dan wel elders ondergebracht; net als de Italiaanse werken. Het vermoeden bestaat dat die boeken verhuisd zijn naar de bibliotheek van Kasteel ter Ham in Steenokkerzeel waar Charles II woonachtig was. Van enkele andere exemplaren is bekend dat dat voorheen ook al gebeurde. Een lot dat uiteindelijk alle boeken die nog in de bibliotheek van Kasteel Dussen overgebleven waren beschoren was.
De transcriptie van de index is te raadplegen via: Index Kasteelbibliotheek 18de eeuw.
Opbouw verzameling
Het gedrukte boek was een uitvinding die Europa op z’n kop zette. Vanuit Mainz verspreidde de boekdrukkunst zich over Europa, eerst naar Zuid-Duitsland en Italië, maar al snel ook naar Frankrijk en de Lage Landen. We weten op basis van papieronderzoek dat er al in de jaren 1460 boeken gedrukt werden in de Nederlanden, maar we weten niet wie de drukkers van die boeken waren. De eerste Nederlandse en Vlaamse boeken met een jaartal én de naam van een drukker erin zijn uit 1473: een in Utrecht gedrukte bijbelse geschiedenis en een boek over de bekering van zondaars dat in Aalst van de pers kwam. Die boeken waren in het Latijn. De boeken die in de vijftiende eeuw in de Nederlanden gedrukt werden waren voor een groot deel (40%)godsdienstig.In de zeventiende eeuw was Nederland het centrum van de boekenwereld. Per hoofd van de bevolking bezaten de inwoners meer boeken dan enig ander land in Europa. Boeken en lezen was er ten diepste verbonden met het functioneren van de maatschappij en met het beeld dat de mensen van zichzelf hadden. Ze waren buitengewoon goed geïnformeerd en politiek betrokken. Godsdiensttwisten, welvaart en politiek werden beïnvloed door wat er gelezen werd.
Eduard Jacot van Axele uit Alkmaar werd in 1628 kasteelheer in Dussen. Hij was een waterstaatkundige, expert in bedijkingen en droogmakingen en uitvinder van een revolutionair type watermolen. Hij beschikte over een uitgebreid netwerk van invloedrijke personen waaronder filosoof en wiskundige René Descartes maar ook Cornelis Drebbel, uitvinder van de allereerste duikboot. Dat alles in combinatie met een verstandshuwelijk had hem geen windeieren gelegd: hij was een vermogend man. Hij was ook een kind van zijn tijd en een uitgebreide boekenverzameling was binnen de welgestelde elite van destijds niet ongewoon. Hij zal dus waarschijnlijk aan de basis gestaan hebben van de kasteelbibliotheek - vermoedelijk in de door hem gerealiseerde middentoren van Kasteel-Dussen - die later door zijn erfopvolgers van het domein verder zal zijn uitgebreid en onderhouden. Zo werd het contingent Italiaanse boeken vermoedelijk aangeschaft door Alexander van Groesbeek en Betje van der Schueren die als huwelijksreis een 'grand tour' maakte naar Italië waar zij onder meer Toscane, Rome, Napels en Venetie bezochten. Ter voorbereiding zullen zij boeken over Italiaanse grammatica aangeschaft hebben terwijl er in Italie boeken over de streek die ze bezochten gekocht werden. De verdere uitbreiding van de bibliotheek met Franse boeken heeft waarschijnlijk ook dankzij Alexander van Groesbeek plaatsgevonden, al heeft zijn zoon, Jacques Francois van Groesbeek, die enkele jaren op het kasteel in Dussen wooachtig was, daar mogelijk ook nog een positieve rol in vervuld.
De afbouw c.q. reductie van de boekenverzameling is begonnen onder Charles II de Croix die wel eigenaar was van het domein in Dussen maar die op Kasteel ter Ham in Steenokkerzeel, Belgie, woonde. Van een aantal boeken staat vast dat die vanuit Dussen werden overgeheveld naar de bibliotheek van Kasteel-ter Ham. Dat beleid werd later voortgezet door graaf Agust Marie d'Ursel die graag verbleef in genoemd kasteel in Steenokkerzeel, het woonoord van zijn schoonouders. Mogelijk was hij daar veelvuldig aanwezig vanwege de beschikbare ruim gesorteerde boekenverzameling. Bij de verkoop van Kasteel-Dussen, in 1921 door de kinderen d'Ursel, werd het restant aan boeken dat nog in Dussen aanwezig was eveneens afgevoerd naar Belgie.
Bronnen
Andrew Pettegree en Arthur der Weduwen, De boekhandel van de wereld; drukkers, boekverkopers en lezers in de Gouden eeuw, Atlas-Contact (2019).Ton Lensvelt, Kleine geschiedenissen van Dussen, deel VI - Kasteel met mensen en verhalen (2022).